| Tính từ khi những di vật thuộc Văn hóa Đa Bút được phát hiện (năm 1926) đến nay đã 80 năm. Di tích Đa Bút được học giả phương Tây phát hiện và khai quật đầu tiên nhưng việc điều tra, nghiên cứu, phân lập thành một Văn hóa riêng – Văn hóa Đa Bút, công lao thuộc về các nhà khảo cổ Việt Nam. Văn hóa Đa Bút mang tên di tích khảo cổ học Đa Bút thuộc thôn Đa Bút, xã Vĩnh Tân, huyện Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hóa. E.Patte là người đầu tiên đã phát hiện và khai quật di tích này vào năm 1926. Kết quả khai quật đầu tiên cho biết đây là dạng di tích Cồn vỏ nhuyễn thể – Cồn Hến (Kjoken-modding) như kiểu “đống rác bếp”. Những di vật phát hiện đầu tiên như rùi đá, cuốc đá, bàn nghiền, chày nghiến, đồ gốm đã cho biết di tích này có niên đại đá mới. Hơn nửa thế kỷ, không có phát hiện thêm những di tích cùng loại và những hiểu biết mới về di tích này nên di tích khảo cổ học Đa Bút chỉ được xem là cái gạch nối giữa sơ kỳ và hậu kỳ thời đại đá mới ở Việt Nam. Từ những năm 80 của thế kỷ XX, với một loạt các di tích kiểu Đa Bút được phát hiện, nghiên cứu, thuật ngữ Văn hóa Đa Bút mới được xác lập. Sau 80 năm nghiên cứu, các nhà khảo cổ đã xác định được nội dung, đặc trưng văn hóa và vị thế của Văn hóa Đa Bút trong hệ thống văn hóa đá mới ở Việt Nam. Khi phát hiện ra Văn hóa Đa Bút, các học giả phương Tây cho rằng, đây là di tích ngoài trời thuộc Văn hóa Bắc Sơn, sau đó với những phát hiện mới về hậu kỳ đá mới ở Việt Nam, di tích này được xem như là giai đoạn nối giữa sơ kỳ và hậu kỳ mới. Sau những phát hiện và khai quật Cồn Cổ Ngựa, Cò Trũng, Bản Thủy làng Còng (Thanh Hóa) và các phát hiện ở Hang Sáo, Đồng Vươn (Ninh Bình) nhận thức về địa bàn phân bố và môi trường của Văn hóa Đa Bút được nhận thức lại. Đến nay có thể khẳng định được địa bàn hoạt động của chủ nhân Văn hóa Đa Bút không chỉ giới hạn ở châu thổ sông Mã thuộc tỉnh Thanh Hóa mà còn mở rộng đến phía nam sông Đáy thuộc địa phận tỉnh Ninh Bình và tiến ra biển. Sự phân bổ trên mặt không gian rộng từ vùng núi đến vùng đồng bằng, ven biển với nhiều loại hình di tích khác nhau đã cho thấy môi trường văn hóa đa dạng của Văn hóa Đa Bút. Thành tựu quan trọng của 80 năm phát hiện và nghiên cứu Văn hóa Đa Bút không chỉ là phát hiện thêm các di tích, xác định được nội dung bước phát triển của văn hóa này mà quan trọng là ở chỗ đã nhận ra những đặc trưng cơ bản của Văn hóa Đa Bút. “Sự nảy sinh của đồ gốm đồng thời với sự hoàn thiện kỹ thuật mài là hai nét đặc trưng quan trọng nhất tạo nên bộ mặt của Văn hóa Đa Bút” (Trần Quốc Vượng). Đồ gốm Đa Bút đến giai đoạn cuối có sự phát triển về loại hình kỹ thuật, hoa văn. Độ nung gốm cao hơn, các loại hoa văn và kiểu dáng phong phú hơn. Sự có mặt các loại đồ gốm mỏng, hoa văn đa dạng, sương gốm mịn hơn được xem là sự phát triển của kỹ thuật chế tạo đồ gốm. Tuy địa bàn phân bố của Văn hóa Đa Bút rộng nhưng đồ gốm Đa Bút có sự thống nhất cao và thể luận được phát triển về mặt kỹ thuật. Đồ gốm Đa Bút được xem là yếu tố văn hóa nổi trội mang tính riêng biệt của chủ nhân Văn hóa Đa Bút. Đặt đồ gốm Đa Bút trong nền cảnh thời đại mới ở Việt Nam có thể xem gốm Đa Bút là tập hợp sớm nhất. Địa bàn phân bố của Văn hóa Đa Bút được xem là trung tâm sản xuất đồ gốm sớm ở Việt Nam. Giai đoạn đầu, từ các hang động thung lũng tiến ra chiếm lĩnh vùng đồng bằng trước núi săn bắt và hái lượm còn chiếm vai trò chủ đạo nhưng đến giai đoạn cuối với việc chiếm lĩnh vùng ven biển, người Đa Bút đã có sự chuyển biến lớn trong đời sống. Kinh tế sản xuất nông nghiệp thuần dưỡng động vật và khai thác biển khơi đã tạo nên bước chuyển, một quá trình đổi mới trên chặng đường phát triển của Văn hóa Đa Bút. Đó là một quá trình tiến tới xác lập một nền kinh tế khác hẳn thời kỳ Văn hóa Hòa Bình. Đa Bút là một văn hóa đá mới châu thổ trồng lúa nước mang sắc thái văn hóa biển. Qua nghiên cứu, đến nay đã nhận ra một trục chính theo hướng Tây – Đông, phản ánh một quá trình mở rộng địa bàn cư trú vùng đồng bằng trước núi phía Tây đến tận sát bờ biển phía Đông – theo dòng chảy của sông Mã. Từ một di tích khảo cổ học Đa Bút, đến nay Văn hóa Đa Bút đã được phân thành các giai đoạn phát triển khác nhau. Văn hóa Đa Bút có thể gọi là một phức hệ phát triển văn hóa lâu dài từ sau Văn hóa Hòa Bình đến cuối đá mới – mà thực chất là một quá trình “đá mới hóa” được thực hiện trong sự chuyển đổi môi trường từ các thung lũng đá vôi Hòa Bình và đã tạo nên một bước ngoặt lớn trong quá trình phát triển của tiềm sử Việt Nam. Vấn đề nhân chủng – chủ nhân của Văn hóa Đa Bút đến nay đã có thêm những cứ luận khoa học mới. Trước đây, khi mới khai quật di chỉ Đa Bút, tài liệu nhân chủng ít nên vấn đề nhân chủng chỉ được nêu ra như là một thuyết về người Melanesien ở di chỉ Đa Bút. Sau những phát hiện di cốt người ở các di tích thuộc Văn hóa Đa Bút, nhất là sau khi phát hiện một loại di cốt người ở di tích Cồn Cổ Ngựa, vấn đề nhân chủng của văn hóa này có thêm những tư liệu khoa học, tài liệu mới đã cho biết: Chủ nhân Văn hóa Đa Bút xưa rất gần với chủ nhân Văn hóa Đông Sơn. Nghiên cứu quá trình chiếm lĩnh châu thổ sông Mã của cư dân Đa Bút trong mối liên hệ giữa con người và môi trường, có thể nhận ra mối liên hệ giữa Văn hóa Đa Bút với quá trình kiến tạo châu thổ sông Mã và sự dao động của mực nước biển. Tài liệu địa chất và tài liệu khảo cổ học đã cho thấy sự biến đổi của môi trường trước biển tiến Holoceme trung và sự trở lại của cư dân Đa Bút khi biển lùi. (Theo THO) |