Trước đây, chữ viết tiền-Sinai của người Canaan ở vùng Sinai được cho là bảng chữ cái đầu tiên trên thế giới. Nhưng một phát hiện khảo cổ ở Syria vào năm 2024 đã dấy lên cuộc tranh cãi về vấn đề này.
Thủy tổ của nhiều bảng chữ cái
Trước khi bảng chữ cái được phát minh, các hệ thống ban đầu dựa trên các ký hiệu tượng hình được gọi là chữ tượng hình, hoặc chữ hình nêm, được viết bằng cách ấn bút trâm vào đất sét mềm. Vì các phương pháp này đòi hỏi rất nhiều ký hiệu để xác định từng từ, nên chữ viết rất phức tạp và chỉ hạn chế trong một nhóm nhỏ những người chép chữ được đào tạo bài bản.
Đâu đó vào khoảng thiên niên kỷ II - TCN, một nhóm người Canaan nói tiếng Semit, làm công nhân khai thác mỏ ngọc lam của Ai Cập ở vùng Sinai từ 4.000 năm trước, đã điều chỉnh một tập hợp nhỏ chữ tượng hình Ai Cập để biểu hiện âm thanh cho ngôn ngữ của họ. Chữ viết tiền-Sinai này thường được xem là hệ thống chữ viết đầu tiên, trong đó mỗi ký hiệu đại diện cho các phụ âm đơn (nguyên âm bị bỏ qua). Người dùng viết ngôn ngữ này từ phải sang trái và nó lan tỏa ra nhiều vùng miền nhờ các thương nhân hàng hải Phoenicia – những người đã chiếm đóng một phần Lebanon, Syria và Israel ngày nay. Bảng chữ cái phụ âm này còn được gọi là abjad, bao gồm 22 ký hiệu đủ đơn giản để thương nhân bình thường có thể học và viết, giúp người ta dễ dàng tiếp cận và phổ biến hơn.
Đến thế kỷ VIII TCN, bảng chữ cái Phoenicia được truyền sang Hy Lạp. Tại đây, nó được tinh chỉnh và cải tiến để ghi lại ngôn ngữ của vùng đất này. Một số ký tự Phoenicia được giữ lại, số khác bị loại bỏ, nhưng điểm đổi mới quan trọng nhất là sử dụng các chữ cái để thể hiện nguyên âm. Nhiều học giả tin rằng chính sự bổ sung này – cho phép đọc và phát âm văn bản một cách rõ ràng – đã đánh dấu sự ra đời của một bảng chữ cái “thực thụ”.
Ban đầu, tiếng Hy Lạp được viết từ phải sang trái, nhưng cuối cùng đổi thành kiểu boustrophedon (nghĩa đen là quay đầu như bò – một lối viết theo hướng ngang sang trái rồi quay sang phải ở dòng tiếp theo, giống như chuyển động của con bò cày ruộng vậy). Đến thế kỷ V TCN, phương thức viết đã trở nên ổn định và viết từ trái sang phải như chúng ta ngày nay. Theo thời gian, bảng chữ cái Hy Lạp đã thành cơ sở phát triển của một số bảng chữ cái khác, bao gồm cả chữ Latin – thứ ngôn ngữ đã lan khắp châu Âu, và chữ Cyrillic – tiền thân của bảng chữ cái tiếng Nga hiện đại.
Qua những diễn biến kể trên, ta có thể nhận định rằng hệ thống chữ viết tiền-Sinai là thủy tổ của nhiều bảng chữ cái. Thế nhưng, liệu nó có phải bảng chữ cái cổ nhất hay không là vấn đề chưa ngã ngũ, khi vào tháng 11/2024, các nhà nghiên cứu tại Đại học Johns Hopkins khám phá ra một hệ thống chữ viết dùng chữ cái trước đó hàng trăm năm, ở khu vực ngày nay thuộc miền Bắc Syria. Bằng chứng mà họ tìm thấy là bốn khối trụ bằng đất sét, mỗi cái dài cỡ một ngón tay, từ ngôi mộ thời Đồ đồng ở Umm el-Marra, gần Aleppo.
Kỹ thuật xác định niên đại bằng carbon phóng xạ cho biết những biểu tượng được khắc trên khối trụ vào khoảng năm 2400 TCN, tức 500 năm trước khi hệ thống chữ viết dùng chữ cái tiền-Sinai được phát triển.
Nhưng không phải ai cũng thấy khám phá này thuyết phục, và vẫn nhận định rằng hệ thống chữ viết tiền-Sinai là bảng chữ cái lâu đời nhất mà chúng ta biết tới. “Tôi cho rằng [các chữ khắc tìm thấy ở Umm el-Marra] rõ ràng là một hệ thống chữ viết” - chuyên gia nghiên cứu các ngôn ngữ và văn thư cổ Philippa Steele từ Đại học Cambridge cho biết. Tuy nhiên, “làm sao để chắc chắn rằng nó liên quan tới hệ thống chữ cái là điều khó khăn”.
Hiện vật đất sét, dài tầm một ngón tay, được tìm thấy trong cuộc khai quật tại thành phố cổ Umm el-Marra ở Syria. Nguồn: Glenn Schwartz/ ĐH Johns Hopkins
Chữ viết cổ
Các nhà khảo cổ học cho rằng chữ viết phát triển ở một số nơi trong thế giới cổ đại và độc lập với các hệ thống chữ viết khác. Ví dụ, chữ tượng hình Ai Cập xuất hiện từ khoảng năm 3200 TCN, còn chữ hình nêm Sumer dường như cũng ra đời cùng thời điểm đó.
Chữ viết cổ của Trung Quốc phát triển vào đầu thiên niên kỷ II TCN, trong khi hệ thống chữ viết sớm nhất được biết đến ở châu Mỹ là chữ Olmec có từ khoảng năm 600 TCN.
Nhưng không hệ thống chữ viết nào kể trên được xếp vào loại có bảng chữ cái. Thay vào đó, chúng là hệ thống chữ viết biểu ý (mỗi ký hiệu đại diện cho một từ hoặc khái niệm, như “ngọn núi”), hoặc kết hợp giữa chữ biểu ý và chữ âm tiết (ký hiệu biểu thị âm tiết), kèm theo một số ký tự bổ sung để thể hiện âm thanh khi nói.
Ngược lại, các chữ cái trong bảng chữ cái đại diện cho những âm thanh riêng biệt hay còn gọi là “âm vị”, được dùng để tạo ra âm thanh của một từ nói.
Chữ viết tiền-Sinai dường như chịu ảnh hưởng từ chữ viết tượng hình Ai Cập cổ đại, song “bảng chữ cái tiền-Sinai rõ ràng là một sáng tạo vô cùng mới mẻ”, chuyên gia Steele cho biết. Nguyên tắc chung của việc viết có thể bắt nguồn từ chữ tượng hình, nhưng khái niệm về bảng chữ cái và giá trị âm vị của các chữ cái là những ý tưởng mới.
Chuyên gia Steele quan tâm nhất tới các văn tự thời kỳ Đồ đồng từ đảo Crete, các khu vực khác ở Hy Lạp và Cộng Hòa Síp (Cyprus) – một số văn tự trong số này chưa bao giờ được giải mã. “Síp vẫn giữ hệ thống [chữ viết] thời kỳ Đồ đồng cũ trong hơn một nghìn năm và dùng nó cho tiếng Hy Lạp. Vì thế, trong khi tiếng Hy Lạp được viết bằng bảng chữ cái ở mọi nơi khác... thì ở Síp họ đã có hệ thống chữ viết âm tiết thực sự đặc trưng và nó đã trở thành biểu tượng của bản sắc văn hóa”.
Cuộc tranh cãi về chữ viết tiền-Sinai
Chữ viết tiền-Sinai được nhiều người cho là bảng chữ cái cổ nhất, nhưng phát hiện mới ở Umm el-Marra đã thách thức ý tưởng này.
Nhà khảo cổ học Glenn Schwartz tại Đại học Johns Hopkins là người đã phát hiện ra các khối trụ đất sét. Ông đã trình bày nghiên cứu tại hội nghị khảo cổ học vào năm 2024, cho biết các hiện vật có niên đại lâu đời hơn bất kỳ dòng chữ khắc tiền-Sinai nào đã biết và được tìm thấy ở miền Bắc Syria. Ông cho rằng điều đó cho thấy “bảng chữ cái này có thể mang một câu chuyện nguồn gốc hoàn toàn khác biệt so với những gì chúng ta suy đoán”.
Chuyên gia Ferrara tỏ ra không ngạc nhiên khi phát hiện các bảng chữ cái xuất hiện sớm hơn 500 năm so với suy nghĩ trước đây, mặc dù địa điểm phát hiện thực sự gây bất ngờ. “Thật ngạc nhiên khi phát hiện những điều này ở Syria, nhưng các ý tưởng và khái niệm đi xa hơn nhiều so với các bằng chứng khảo cổ cho chúng ta biết”, bà chia sẻ.
Tuy nhiên, bà Steele cảnh báo các khối trụ tìm thấy ở Umm el-Marra chứa quá ít ký hiệu để chứng minh chúng hình thành một hệ thống bảng chữ cái. “Tôi muốn có thêm nhiều bằng chứng hơn trước khi quyết định hệ thống này là bảng chữ cái, bởi vì chúng ta chưa có đủ bằng chứng để phân tích cấu trúc của nó”.
Dù một số các ký hiệu trong các bản khắc ở Umm el-Marra dường như tương đồng với một số ký hiệu của chữ tiền-Sinai, thì một số ký hiệu khác “lại không có mối liên hệ rõ ràng như vậy”.
“Vấn đề chính là nếu bạn chỉ có những điểm tương đồng trong hình dáng ký hiệu và không có cách nào khác để đánh giá hệ thống, vậy thì ta khó có thể nhận định chắc chắn được. Tôi thực sự muốn có thêm nhiều phát hiện đương đại hơn để giúp chúng ta hiểu được những dòng chữ khắc này thuộc về loại truyền thống chữ viết nào”.
Nguồn:
livescience.com, history.com
Phương Anh tổng hợp