Thứ Ba, 18/02/2025
  • Tiếng Việt
  • English
  • French

Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Vietnam National Museum of History

26/09/2018 01:17 3110
Điểm: 0/5 (0 đánh giá)
2.Cổ Luỹ - Phú Thọ trong bối cảnh khảo cổ học Chămpa nửa đầu thiên niên kỷ I SCN.

2.Cổ Luỹ - Phú Thọ trong bối cảnh khảo cổ học Chămpa nửa đầu thiên niên kỷ I SCN.

2.1. Bối cảnh Đông Nam Á và miền Trung Việt Nam thế kỷ 1 SCN đến thế kỷ 5 SCN.

Giai đoạn này ở Đông Nam Á chứng kiến những tiếp xúc văn hoá nhiều chiều dẫn đến những thay đổi mang tính chất bước ngoặt trong cơ cấu và quan hệ xã hội. Thời kỳ hình thành những cấu trúc xã hội có tính phức hợp cao, thời kỳ của sự mở rộng quan hệ buôn bán nội và liên vùng dẫn đến những biến chuyển văn hoá sâu sắc ở nhiều vùng của Đông Nam Á. Đặc biệt sự biến chuyển từ các dạng xã hội kiểu “lãnh địa” hay những dạng xã hội với mức độ phức hợp thấp tương đương lãnh địa sang những hình thức chính thể dạng nhà nước với mức độ phức hợp cao hơn.

Nhân tố tác động tới chọn lựa mô hình nhà nước sớm và nhà nước phát triển ở Đông Nam Á được xem xét từ nhiều góc độ. Từ biến đổi bối cảnh (Stark ) đến tác động bên ngoài (Coedes); Từ phát triển đô thị hoá và gia tăng hoạt động thương mại (Hall ) tác động đến sự phát triển của hình thức tổ chức chính trị mandala (Wolters) đến tìm hiểu vai trò của thương mại quốc tế với mô hình tương tác giữa các chính thể đồng dạng (Glover ) hay nhấn mạnh tác động của xu thế xa hoa, cầu kỳ gia tăng trong tầng lớp trên của xã hội phân tầng đối với quản lý và kiểm soát sản xuất nông nghiệp (Higham).

Nhìn chung, trong những nghiên cứu về nguyên nhân, động lực hình thành và biến đổi cơ cấu xã hội dẫn đến sự trỗi dậy và phát triển của các loại hình nhà nước ở khu vực nổi lên hai nhóm ý kiến chính.

Nhóm ý kiến thứ nhất nhấn mạnh đến những yếu tố bên ngoài như thương mại trao đổi khoảng cách xa, tiếp xúc với Trung Hoa, Ấn Độ, truyền bá tư tưởng, tôn giáo ...

Nhóm ý kiến thứ hai tập trung vào những động lực bên trong như phát triển hay mức giới hạn của dân số, nhu cầu kiểm soát và điều tiết công việc trị thuỷ...

Vận dụng những quan điểm này trong nghiên cứu lịch sử cổ trung đại miền Trung Việt Nam chúng tôi nhận thấy rằng điểm căn bản trong những quan điểm “ngoại sinh hoá” là nhấn mạnh vai trò của tầng lớp tinh hoa của các xã hội bản địa và chính họ đã dung hoá những yếu tố (thuộc thượng tầng kiến trúc) của những nền văn minh Trung Hoa hay Ấn Độ. Khoảng đầu Công nguyên, một số vùng ở Đông Nam Á đã đạt tới trình độ phát triển cao cho phép những thủ lĩnh địa phương có thể chọn lựa, cho dù phần nhiều không ý thức những hình thức của tôn giáo Ấn Độ, những loại thích hợp hay phù hợp với những tín ngưỡng và thực tiễn địa phương (Casparis và Mabbett 1992: 282).

Có thể thấy quá trình “ngoại sinh hoá” văn hoá Đông Nam Á từ đầu Công nguyên là quá trình tích hợp có chọn lọc (chỉ của) những yếu tố ngoại sinh phù hợp và đáp ứng nhu cầu tiến hoá của những xã hội bản địa. Quá trình này diễn ra không đồng đều và mỗi vùng đã có sự chọn lựa riêng dẫn đến những tác động văn hoá đa dạng. Từ diễn giải các nguồn tư liệu đã có, chúng tôi nhận ra rằng quá trình này (tiếp nhận những tư tưởng vũ trụ luận Ấn Độ) ở miền Trung Việt Nam khởi đầu không sớm lắm và với tốc độ vừa phải. Ở giai đoạn đầu quá trình này đã vấp phải những rào cản đáng kể từ những lực lượng ngoại sinh khác, đó là những yếu tố văn hoá Hán Trung Hoa.

Tuy nhiên, quá trình này phụ thuộc chặt chẽ vào các yếu tố nội sinh tức sự phát triển bên trong của Đông Nam Á, tức tính chủ động và tích cực trong việc tiếp thu và dung hoá các yếu tố ngoại sinh của các cộng đồng cư dân bản địa. Vai trò của quá trình được gọi là “Đông Nam Á hoá và Bản địa hoá” này dần được đánh giá đúng mức hơn. Trong khi những nghiên cứu trước đây thường tập trung đề cao các động lực ngoại sinh bất kể là kinh tế, chính trị hay tôn giáo... thì những nghiên cứu gần đây nhấn mạnh tầm quan trọng của nền tảng bản địa trong quá trình hình thành nhà nước ở các mức độ khác nhau. Chính nhu cầu phát triển nội tại “tới ngưỡng” là nguyên nhân chính để các xã hội Đông Nam Á lựa chọn những mô hình chính trị tương thích với điều kiện tự nhiên và xã hội của mình.

Đối với miền Trung Việt Nam, bên cạnh những điều kiện và yếu tố giống với khu vực còn có những đặc điểm riêng, đó là vai trò đáng kể của:

Điều kiện tự nhiên và sinh thái (yếu tố biển, vị thế trung điểm của miền Trung Việt Nam trên tuyến hải thương quốc tế thời cổ trung đại...);

Điều kiện xã hội (bờ biển thuận lợi đưa đón những luồng di chuyển dân cư, đặc biệt là của cư dân ngữ hệ Nam Đảo);

Điều kiện chính trị - văn hoá (tiếp xúc giao lưu với Bắc Việt Nam, Trung Quốc, Ấn Độ, Đông Nam Á...), trong đó nổi bật là sự kiện thuộc Hán và chống Hán của các nhóm cư dân vùng đất phía nam của quận Nhật Nam mà kết quả cuối cùng là cuộc khởi nghĩa của Khu Liên với sự thành lập của nhà nước Lâm Ấp.

Những điều kiện chung và riêng kể trên đã có tác động ở các mức độ khác nhau vào việc chọn lựa mô hình chính trị phù hợp và hình thành nhà nước ở miền Trung Việt Nam.

2.2. Cổ Luỹ - Phú Thọ, Trà Kiệu, Thành Hồ: Những trung tâm chính trị - kinh tế giai đoạn Chăm cổ, Chămpa (bản vẽ 7) .

Ba trung tâm văn hoá Chăm cổ, Chămpa

2.2.1. Những phát hiện khảo cổ giai đoạn nửa đầu TNK 1 SCN ở hạ lưu sông Thu Bồn.

Lưu vực sông Thu Bồn và đặc biệt là vùng hạ lưu là nơi tập trung với mật độ cao nhất những di tích có niên đại từ thế kỷ 5 TCN đến cuối thiên niên kỷ 1 SCN (bản đồ 8).

Bản đồ phân bố các di tích Sơ sử và Lịch sử ở Quảng Nam

Những địa điểm thuộc khung thời gian của bài nghiên cứu phân bố ở hai khu vực chính, đó là khu vực Hội An và khu vực Trà Kiệu. Trong bảng 2 dưới đây, chúng tôi khái lược những điạ điểm quan trọng nhất ở khu vực Trà Kiệu. Dựa vào nhiều nguồn tư liệu thành văn, vật chất và tham khảo những nghiên cứu khác, chúng tôi đồng thuận với ý kiến cho rằng địa bàn của Lâm Ấp chính là khu vực Trà Kiệu và vùng xung quanh Trà Kiệu.

Tại Trà Kiệu nhiều cuộc khai quật đã được tiến hành khá liên tục trong khoảng 10 năm. Đã có nhiều bài công bố kết quả nghiên cứu Trà Kiệu cả ở lĩnh vực thực địa lẫn lý thuyết. Tuy còn có một số tranh luận về niên đại, đặc biệt là niên đại khởi đầu, song nhìn chung tất cả các nhà nghiên cứu đều đồng thuận phân lập hai hay ba giai đoạn văn hoá chính diễn biến liên tục ở Trà Kiệu (xem những nghiên cứu của Nguyễn Kim Dung; I. Glover, M.Yamagata, Nguyễn Chiều, Lâm Thị Mỹ Dung...).

Theo giới hạn thời gian chủ đề nghiên cứu, trong bài này chúng tôi chỉ đề cập tới giai đoạn văn hoá văn hoá sớm ở Trà Kiệu (một phần trùng với giai đoạn nhà nước Lâm Ấp, thế kỷ 2-4). Giai đoạn này được nhận biết ở những ở những lớp văn hoá chuyển từ tầng I lên tầng II, chuyển từ ngói làm bằng khuôn lót vải sang ngói làm theo lối dải cuộn, chuyển từ gốm thô kiểu sơ sử sang nhiều loại hình và kỹ thuật trang trí kiểu gốm Hán, gạch xuất hiện, xuất hiện nhiều loại hình gốm mới (bình vò trang trí văn in ô vuông, kendi...), một số loại gốm sớm không thấy nữa như bình hình trứng, xong một số loại gốm sinh hoạt dòng gốm thô vẫn được sản xuất và tiếp tục sử dụng. Chưa có những kiến trúc theo kiểu xây gạch hay đền tháp ở giai đoạn này. Giai đoạn Lâm Ấp này có liên hệ nguồn gốc với nền tảng sớm hơn. Nền tảng này được phản ánh qua lớp văn hoá Gò Cấm, những lớp văn hoá sớm nhất của Trà Kiệu. Lâm Ấp chịu ảnh hưởng bên ngoài mà đặc biệt là những ảnh hưởng từ phía Bắc. Những ảnh hưởng này tiếp tục từ giai đoạn trước, song đến thế kỷ 3 đã có những thay đổi căn bản về cả cường độ lẫn tính chất và quy mô.

Những kết quả khai quật Trà Kiệu và những địa điểm khác ở Hội An chứng tỏ dòng chảy văn hoá khá liên tục từ thế kỷ 5 TCN đến cuối thiên niên kỷ 1 SCN và muộn hơn. Trong đó có những điểm mốc thời gian chuyển biến văn hoá nhanh mạnh. Đó là chuyển biến từ Sa Huỳnh sang Chăm cổ ở mốc từ cuối thế kỷ 1 TCN đến giữa thế kỷ 1 SCN và thời điểm từ thế kỷ 3 đến thế kỷ 4. Sự thay đổi về chất từ thế kỷ 3 trở đi tương ứng với sự hình thành cơ cấu nhà nước và từ cuối thế kỷ 3, đầu thế kỷ 4 bắt đầu xuất hiện những kiến trúc bằng gạch và sử dụng ngói loại dải cuộn (ngói in dấu vải chỉ thấy ở giai đoạn sớm thế kỷ 1,2 SCN và liên quan đến kiến trúc gỗ). Mốc tiếp theo đó là thế kỷ 5-6 khi những tiểu vương quốc Chăm cổ tích hợp vào vương quốc Chămpa và hướng mạnh mẽ theo quỹ đạo văn minh Ấn Độ.

Bảng 2.

Phức hợp di tích Thôn Tư- Gò Cấm- Trà Kiệu (Duy Xuyên, Quảng Nam)

TT

Địa điểm

Tính chất văn hoá

Niên đại

Thời kỳ lịch sử-văn hoá

1

Gò Mả Vôi

Gò Miếu Ông

Di tích mộ chum

Văn hoá Sa Huỳnh

Thế kỷ 4 TCN đến đầu thế kỷ 1 TCN

Văn hoá Sa Huỳnh sơ kỳ sắt

2

Thôn Tư

Di tích cư trú VHSH

Thế kỷ 3 TCN đến đầu thế kỷ 1 TCN

Văn hoá Sa Huỳnh sơ kỳ sắt

3

Gò Cấm

Di tích Chăm cổ có kiến trúc sớm bằng gỗ lợp ngói

Từ đầu thế kỷ 1 SCN đến cuối thế kỷ 1 SCN

Giai đoạn Nhật Nam - Chăm cổ

4

Trà Kiệu tầng văn hoá dưới

Di tích Chăm cổ có kiến trúc sớm bằng gỗ lợp ngói

Từ giữa và cuối thế kỷ 1 SCN đến cuối thế kỷ 3 SCN

Giai đoạn Nhật Nam - Chăm cổ - Lâm Ấp

5

Trà Kiệu tầng văn hoá trên

Di tích Chăm cổ - Chăm

Có chứa những lớp kiến trúc gạch sớm, muộn

Từ đầu thế kỷ 4 SCN đến thế kỷ 7, 8 và muộn hơn

Lâm Ấp – Chămpa

6

Thành Trà Kiệu

Di tích Chăm cổ - Chăm

Từ cuối thế kỷ 3 đầu thế kỷ 4

Lâm Ấp – Chămpa

2.2.2. Thành Hồ

Di tích toà thành Chăm, nay thuộc địa phận thôn Định Thọ, xã Hoà Định Đông, huyện Phú Hoà, tỉnh Phú Yên. Địa điểm cách thị xã Tuy Hoà 12km, nằm bên bờ Bắc (tả ngạn) của sông Ba (Đà Rằng) và cách cửa sông Đà Rằng 15km về hướng Đông.

Vết tích cư trú sớm ở Thành Hồ

Tháng 7 năm 2001, Bộ môn Khảo cổ học, Trường ĐHKHXH & NV, ĐHQG Hà Nội và Bảo tàng Phú Yên đã khảo sát tổng thể khu vực thành Hồ. Phía dưới Cột Cờ, trong khu vực nhà ông Nguyễn Sáu (ông Sáu Ất), thôn Định Thọ, phía bờ thành Tây, trên một khoảng đất rộng tương đối bằng phẳng, đoàn đã phát hiện một số mảnh gốm Chăm cổ, gốm thô, mềm và bở trong tầng đất sẫm màu. Qua quan sát diện phân bố của hiện vật, chất liệu và loại hình gốm chúng tôi cho rằng đây là vết tích cư trú sớm của Thành Hồ, cú thể tương đương với lớp dưới Trà Kiệu và lớp dưới Cổ Luỹ - Phú Thọ. Trên toàn bộ những di tích còn sót lại của luỹ thành còn tìm thấy nhiều gạch nguyên và vỡ, ngói, đầu ngói ống hình mặt hề, loại đầu ngói đó được phát hiện nhiều ở lớp trên Trà Kiệu và lớp trên Cổ Luỹ-Phú Thọ. Tại địa điểm có tên gọi Thổ Đạo hay Hưng Đạo, bờ thành Đông, đoàn đã tìm thấy nhiều hiện vật gốm, song chưa phát hiện thấy tầng văn hoá. Nhóm gốm có nhiều loại hình như bình, vòi Kendi, cà ràng… một số bình vò có thân trang trí văn in ô vuông, sóng nước, hồi văn, xương cá… những hiện vật gốm này khá giống các loại hình gốm Chăm ở tầng văn hoá trên của di chỉ Trà Kiệu, Cẩm Phô và một số di tích Chăm khác ở Quảng Nam, Quảng Ngãi… Trong sưu tập này còn có mảnh Kendi bán sứ, mảnh vò bán sứ Lục Triều… Nhìn chung bộ sưu tập này nằm trong khoảng thời gian từ thế kỷ 3 đến thế kỷ 5.

Kết quả khai quật năm 2003 của Viện khảo cổ học

Hai hố khai quật đó được mở ra. Hố H1 nằm về phía Tây, khu đất cao của thành; hố H2 nằm gần về phía Đông, cả hai hố đều nằm trong khu vực dân cư và thuộc vùng đất được coi là thành Nội (Lê Đình Phụng và Phạm Văn Triệu 2004).

Các vết tích kiến trúc phát hiện được đều được xây bằng gạch theo kiểu xếp chập khối, không có chất kết dính. Vật liệu xây dựng là gạch, thường có màu đỏ, không trang trí hoa văn, đáng chú ý là sự tận dụng và tái sử dụng gạch để xây dựng. Bình đồ của các công trình này đều có hình tứ giác. Theo những người khai quật niên đại của những công trình này thuộc thế kỷ 5 đến 7 SCN.

Di vật: Nhóm di vật liên quan đến kiến trúc như gạch, ngói âm dương, đầu ngói ống mặt hề, sư tử, kala, hoa sen, chi tiết trang trí kiến trúc con tiện gốm, đinh/chốt gốm... có nhiều nét tương đồng với hiện vật tìm thấy ở Trà Kiệu, Đồng Dương (Quảng Nam), Cổ Luỹ - Phú Thọ... và niên đại của nhóm hiện vật này thuộc thế kỷ 5 đến thế kỷ 7.

Đáng chú ý là nhóm đồ gốm, gốm tìm thấy tại đây theo báo cáo khai quật cũng thuộc về hai loại chất liệu. Loại thô, pha cát, nung không cao và hình dáng kế thừa từ đồ gốm văn hoá Sa Huỳnh và loại gốm có xương mỏng mịn, độ nung cao, hoa văn trang trí (in ô vuông) được xem là ảnh hưởng từ trang trí đồ gốm Hán. Trong hố khai quật cũng tìm thấy một số mảnh gốm Hán in ô vuông xương gốm mỏng mịn, độ nung cao, hoa văn in ô vuông sắc sảo, giống với gốm văn in Đông Hán ở Gò Cẩm, Trà Kiệu, Suối Chình và Cổ Luỹ - Phú Thọ.

Loại hình gốm trong các lớp đào ở cả hai hố khai quật gồm bát, đĩa đáy bằng, cốc chân cao đặc, nắp vung, cà ràng, kendi... là những loại hình gốm phổ biến từ giai đoạn sau Công nguyên. Cà ràng giống như loại đã tìm được ở Trà Kiệu, Cổ Luỹ - Phú Thọ. Trên mép chân kiềng của cà ràng Thành Hồ được trang trí văn in ô vuông.

Những mô tả đồ gốm và bản vẽ hiện vật gốm trong báo cáo khai quật rất tiếc không ghi lớp và chỉ có một số có ghi hố khai quật (Nguyễn Đính và Phạm Văn Triệu 2004), do vậy rất khó để theo dõi diến biến sớm muộn của đồ gốm từ lớp 1 đến lớp 4 trong cả hai hố. Đồ gốm tập trung trong hai lớp 2 và 3 và có lẽ những công trình kiến trúc đã làm xáo trộn các lớp văn hoá ở đây. Loại hình, chất liệu gốm và hiện vật đất nung khác ở đây cho thấy nhóm hiện vật gốm nằm trong khung niên đại từ thế kỷ 2 đến 7 SCN.

Như vậy, diễn biến gốm ở Thành Hồ cho thấy gốm ở đây nằm trong dòng chảy chung của diễn biến đồ gốm ở Miền Trung Việt Nam từ đầu thiên niên kỷ I sau Công nguyên.

Kết quả của những nghiên cứu và khai quật cho thấy, thành Hồ được xây dựng sớm trong lịch sử Chămpa, có quy mô xây dựng lớn, thành là một công trình kiến trúc hoàn thiện, một trung tâm lớn của cư dân Champa trong thời kỳ đầu lịch sử và có thể là trung tâm chính trị, kinh tế của một vùng - tiểu quốc. Trung tâm này được xây dựng và phát triển rực rỡ không thua kém bất cứ một trung tâm nào của người Chăm, tương đương với kinh đô Trà Kiệu (Quảng Nam) (Lê Đình Phụng, Phạm Văn Triệu 2004).

Kết quả khảo sát thực địa và nghiên cứu so sánh loại hình di vật của thành Hồ với Trà Kiệu, Gò Cấm, Cổ Luỹ - Phú Thọ... cho thấy niên đại thế kỷ 5-7 sau Công nguyên mà các nhà nghiên cứu đưa ra là niên đại của bản thân toà thành và những công trình kiến trúc của thành. Thành Hồ được xây dựng trên khu vực cư trú sớm hơn, có thể khu cư trú này tương đương với lớp dưới của Trà Kiệu và Cổ Luỹ - Phú Thọ, có niên đại từ khoảng thế kỷ 2 SCN (xem bảng 3 dưới đây). Sự cú mặt của đầu ngói ống hình mặt hề có niên đại Lục Triều sớm (thế kỷ 4,5 ) tại Thành Hồ giống như những đầu ngói ống tương tự ở Trà Kiệu và Cổ Luỹ - Phú Thọ giúp chúng tôi đưa ra nhận định chung về niên đại xuất hiện của những di tích kiến trúc sử dụng đầu ngói ống loại này trong văn hoá Champa là từ cuối thế kỷ thứ 4 đầu thế kỷ 5.

Sự đồng nhất trong tiêu chuẩn loại hình và kỹ thuật chế tác của những vật liệu xây dựng, kiến trúc như đầu ngói ống, gạch, ngói giai đoạn muộn (loại làm bằng khuôn, mặt bụng không có dấu vải, lưng có dấu văn chải, văn thừng, in ô vuông), gốm hình con tiện, chốt/đinh gốm của thời kỳ này (từ sau thế kỷ 4) cho thấy có sự thống nhất tương đối giữa các trung tâm kinh tế - chính trị của của các chính thể nhà nước sớm và nhà nước phát triển hình thành và phát triển từ thế kỷ 1 SCN trở đi.

Bảng 3.

Niên đại các di tích thời Lịch sử sớm ở Miền Trung Việt Nam

STT

Địa điểm

Tầng

văn hoá

Niên đại

Ghi chú

1

Hậu Xá I - Di chỉ

Tầng dưới

Cuối thế kỷ 1 đến đầu thế kỷ 4 SCN

Lớp dưới sát sinh thổ có gốm thô kiểu SH-Chăm cổ, gốm sành Hán (Đông Hán). Đồ gốm mô phỏng một số đồ đồng Hán.

Tầng trên

Thế kỷ 4 đến thế kỷ 9,10 SCN

Xen kẽ với gốm thô, mịn bản địa có gốm Tuỳ Đường, gốm Islam

2

Đồng Nà

Một tầng văn hoá

Đầu thế kỷ 2 đến thế kỷ 4 SCN

Ngay từ lớp dưới đã có gạch?

Gốm giống gốm tầng văn hoá dưới và trên của Trà Kiệu

3

Cẩm Phô

Một tầng văn hoá

Đầu thế kỷ 2 đến thế kỷ 4 SCN

Bến sông?

4

Gò Cấm

Lớp cư trú văn hoá SH dưới cùng

Đến đầu thế kỷ 1 TCN

Cùng tính chất và thuộc di tích cư trú VHSH Thôn Tư

Lớp Gò Cấm

Từ giữa thế kỷ 1SCN đến đầu thế kỷ 2 SCN

Ngói in dấu vải, bình hình trứng. Gốm thô kế thừa truyền thống gốm Sa Huỳnh. Một số hiện vật Đông Hán

5

Trà Kiệu

Tầng dưới

Cuối thế kỷ 1 SCN đến cuối thế kỷ 3 SCN

Lớp dưới cùng - Lớp bình hình trứng

Xuất lộ loại kiến trúc gỗ lợp ngói in dấu vải.

Gốm thô kế thừa truyền thống gốm Sa Huỳnh. Xuất hiện những loại hình gốm mới

Tầng trên

Thế kỷ 4-7 và muộn hơn

Loại ngói làm bằng khuôn, gạch, các chi tiết trang trí kiến trúc bằng đất nung. Gốm Chăm thô, mịn.

6

Cổ Luỹ - Phú Thọ

Tầng dưới - cư trú sớm

Đầu thế kỷ 2 SCN đến đầu thế kỷ 4 SCN

Cư trú không thấy vết tích kiến trúc

Gốm thô giống gốm tầng dưới Trà Kiệu, nhưng không có bình hình trứng và ngói văn thừng in dấu vải

Tầng trên với hai lớp kiến trúc

Thế kỷ 4 đến 7 SCN

Kiến trúc sớm có gạch, ngói giống ngói tầng trên Trà Kiệu

Kiến trúc muộn có đầu ngói mặt hề

7

Thành Hồ

Lớp cư trú sớm

Đầu thế kỷ 2 SCN đến đầu thế kỷ 4 SCN

Tương đương lớp cư trú sớm CL-PT

Thành luỹ và các kiến trúc

Thế kỷ 4-7-16 (?)

Tương đương tầng văn hoá Trên Trà Kiệu và Cổ Luỹ Phú Thọ và tiếp sau đó.

2.3. Chuyển biến cơ cấu xã hội Chăm cổ - Chămpa từ dữ liệu khảo cổ

Quá trình chuyển biến Sa Huỳnh - Lâm Ấp - Chămpa có liên quan mật thiết với những chuyển động và biến động chính trị- kinh tế của khu vực. Áp dụng những lý thuyết - mô hình dạng tiền nhà nước - nhà nước sớm khác nhau trên thế giới, các học giả nghiên cứu về Đông Nam Á đã thử đưa ra nhiều mô hình cho khu vực này từ cấu trúc lãnh địa đến sự hình thành các mandala và liên minh của các mandala. Tuy còn khá nhiều ý kiến tranh luận về nội hàm của các khái niệm và sử dụng khái niệm phổ quát chung cho toàn thế giới về tiến hoá xã hội ở Đông Nam Á, song đa số các nghiên cứu về sự hình thành các chính thể Đông Nam Á ít nhiều đều áp dụng những thuật ngữ như lãnh địa, nhà nước sớm, nhà nước khi đề cập tới các tầng bực thấp cao của tính phức hợp xã hội. Những đặc thù riêng của Đông Nam Á như tính không đồng nhất trong phát triển, mật độ dân số không đồng đều, số dân ít, sự cắt rời lãnh thổ và đa tộc người đã được nhiều học giả quan tâm đúng mức khi nghiên cứu quá trình chuyển biến xã hội dẫn tới sự hình thành của nhà nước.

Quá trình chuyển biến từ những lãnh địa sang nhà nước sớm dạng mandala sang vương quốc Chămpa diễn ra trong vài thế kỷ từ thế kỷ 2 đến thế kỷ 6 sau Công nguyên. Mặc dù bản chất của giai đoạn quá độ này chưa thể nhận biết một cách rõ ràng nhưng thư tịch và tài liệu khảo cổ mà chúng ta có cho đến hiện nay đều chứng tỏ đây là quá trình phát triển xã hội nội tại trong bối cảnh chung của khu vực và chịu tác động của một số yếu tố từ bên ngoài. Đây cũng là quá trình của những mối quan hệ liên minh, thu phục và chiếm lấn lẫn nhau giữa các lực lượng nội tại nhằm mục đích một mặt đối trọng với những thế lực bên ngoài và mặt khác thu nhận (bằng những cách thức cưỡng bức và tự nguyện) những mô hình tổ chức chính trị từ nơi khác (ban đầu là của Trung Hoa và muộn hơn là của Ấn Độ). Mút cuối của quá trình này là sự nổi lên của vương quốc Chămpa trên chính trường Đông Nam Á .

Đây là thời kỳ có rất nhiều những thay đổi trong cả hai lĩnh vực, hạ tầng cơ sở và thượng tầng kiến trúc. Đây cũng là thời kỳ mà các cộng đồng cư dân ở Đông Nam Á tăng cường các mối tiếp xúc, quan hệ với nhau và với thế giới bên ngoài. Cả Đông Nam Á bằng nhiều cách khác nhau dần tiếp hợp với mạng lưới hải thương quốc tế, chịu tác động của chính sách bành trướng của nhà Hán (Trung Hoa) và chiến lược ngoại giao qua buôn bán và truyền bá tôn giáo của các quốc gia cổ đại Ấn Độ. Miền Trung Việt Nam với vị thế trung lộ và đường bờ biển dài không thể nằm ngoài vùng tác động của những yếu tố này. Vị thế cầu nối bắc nam và cả đông tây ở bán đảo Đông Dương đã làm cho vùng đất này chịu tác động của những luồng văn hoá, sóng dịch chuyển dân cư không chỉ một lần và không chỉ của một văn hoá đơn lẻ.

Nếu xét từ phương diện lịch sử, có vẻ như có một sự thay đổi khá đột ngột trong cấu trúc chính trị của những xã hội giữa thời Tiền, Sơ sử và Lịch sử, với sự hình thành của những chính thể dạng nhà nước. Tuy vậy, từ góc độ khảo cổ, chúng ta có thể thấy có một sự tiếp nối đáng kể giữa hai thời kỳ này. Nói một cách khác sự phát triển kinh tế - xã hội thời sơ sử là cơ sở nền tảng cho sự hình thành nhà nước ở giai đoạn muộn hơn. Sự phát triển của những thiết chế chính trị phân tầng, sự chuyên hoá về sản xuất kinh tế và sự tiến hoá của xã hội dựa trên cơ sở giai cấp trong khoảng một thiên niên kỷ đã góp phần đáng kể vào việc nảy sinh những nhà nước sớm ở nhiều vùng của Đông Nam Á (Lâm Thị Mỹ Dung 2008). Mặc dù bản chất và thời gian của những thay đổi này ở Đông Nam Á không đồng nhất, nhưng nhìn chung cho đến giữa thiên niên kỷ I sau Công nguyên ở Đông Nam Á lục địa nhiều chính thể phức hợp đã được hình thành.

Dựa trên sự phân bố của các địa điểm khảo cổ học, đặc biệt là dọc theo bờ biển và theo lưu vực các sông lớn, vào khoảng thế kỷ 5 trước Công nguyên đến thế kỷ 1 sau Công nguyên, có thể thấy rằng duyên hải và các lưu vực sông và cả sâu ở trong nội địa ở Trung và Nam Trung bộ Việt Nam đã hình thành và phát triển một số khu vực cư trú - mộ táng lớn như những phức hợp chính trị được tổ chức tập trung theo vùng với hệ thống phân tầng khá phát triển, những phức hợp này có thể được gọi bằng khái niệm lãnh địa

Từ thế kỷ 1 đến thế kỷ 2 SCN - thời kỳ mà Bắc và một phần Nam Trung bộ thuộc quận Nhật Nam. Đây là thời gian chứng kiến những chuyển biến từ lãnh địa sang cơ cấu xã hội dạng nhà nước sớm. Chuyển tiếp từ lãnh địa sang Mandala hay Negara. Bên cạnh những điều kiện nội sinh như nền tảng kinh tế phát triển kéo theo những chuyển biến về chất trong lực lượng sản xuất cũng như quan hệ sản xuất dẫn đến chuyển biến trong cơ cấu xã hội thì chúng ta cũng không thể không lưu ý tới bối cảnh lịch sử lúc bấy giờ. Đó là sự suy yếu của nhà Đông Hán đã tạo điều kiện thuận lợi cho một số cộng đồng cư dân nổi dậy khởi nghĩa lập ra chính quyền của mình.

Giai đoạn tương đương Lâm Ấp cuối thế kỷ 2 đến đầu thế kỷ 5 là thời kỳ của mandala sớm. Sự kiện quan trọng được sử chép đó là Phạm Văn cố vấn cho Phạm Dật có nhiều yếu tố liên quan đến Hán (người Hán từ Giang Châu hay người Lâm Ấp nhưng sống ở Trung Quốc và hấp thu văn hoá Hán theo như Coedes). Sử cũ còn ghi “Đời Thái Khang (280-290), vua Lâm Ấp là Phạm Dật sang Trung Quốc tiến cống, Dật có người nô lệ là Văn đi theo, rồi sau đó thường qua lại buôn bán, thấy được chế độ văn minh của thượng quốc, khi trở về Lâm Ấp bèn dạy cho Dật xây cung thất, thành quách và chế khí giới” (Dẫn theo Đào Duy Anh 1994: 69). Tư liệu khảo cổ học từ những địa điểm Chăm sớm có niên đại từ thế kỷ 1-3 sau Công nguyên như Trà Kiệu, Cổ Luỹ-Phú Thọ... chứng thực những yếu tố Hán trong làm gốm, sản xuất vật liệu xây dựng và xây đắp thành...

Từ khoảng cuối thế kỷ 4, những xã hội này dần tiếp thu mạnh mẽ hơn những yếu tố văn hoá Ấn Độ và về phương diện chính trị đây cũng là thời gian chuyển biến sang mô hình Nam (Ấn Độ) mandala thực sự, quá trình chuyển hướng chính trị và tôn giáo này đã dẫn đến sự nổi lên của Chămpa trên chính trường Đông Nam Á vào thế kỷ 6. Tiếp xúc và trao đổi với văn hoá Ấn Độ tăng mạnh được ảnh xạ qua sự có mặt của hàng loạt những bi ký chữ Phạn, những điêu khắc đồng đá Phật giáo, Blamon giáo ở Trung và Nam Trung bộ. Ngoài tư liệu khảo cổ, sử liệu cổ cũng ghi nhận từ sau Khu Liên (tức TK 3 trở đi) sứ Lâm Ấp đã dùng “ chữ viết Hồ- Ấn Độ” trong văn thư. Đây là quá trình chuyển biến tạo nên những thay đổi lớn tuy không có những xung đột mạnh mẽ hay thay đổi đột ngột và cũng không hẳn là sự thay thế hoàn toàn mô hình cũ bằng mô hình mới. Đây cũng là hiện tượng chung cho Đông Nam Á và thế kỷ 5 chứng kiến những thay đổi về thể chế có tính chất mạnh mẽ ở Đông Nam Á (Stark M 1998: 86).

Do sự phát triển không đồng đều và cũng do sự khác biệt trong đầu mối và cường độ tiếp xúc với thế giới bên ngoài nên sự hình thành nhà nước sớm đã diễn ra không đồng thời. Ở những vùng châu thổ sông lớn và duyên hải của Đông Nam Á lục địa những nhà nước được hình thành sớm hơn và phát triển mạnh hơn so với những vùng khác của khu vực.

Cho tới thời điểm hiện nay, đã có thể xác định ba trung tâm hành chính - chính trị - kinh tế phân bố ở các lưu vực sông lớn ở Trung và Nam Trung bộ Việt Nam. Đó là Trà Kiệu, Cổ Luỹ - Phú Thọ và Thành Hồ. Trong đó Trà Kiệu được xây dựng trên một cơ tầng văn hoá sớm có niên đại cận kề với niên đại kết thúc của văn hoá Sa Huỳnh. Tầng văn hoá sớm nhất ở Cổ Luỹ - Phú Thọ và Thành Hồ tuy có niên đại muộn hơn chút ít so với Trà Kiệu nhưng cũng cho thấy tất cả những trung tâm này đều được phát triển và mở rộng từ cơ tầng văn hoá bản địa có niên đại khởi đầu muộn nhất là từ nửa sau thế kỷ 1 SCN. Những tương đồng trong diễn biến liên tục từ tầng văn hoá sớm đến tầng văn hoá muộn (cả di vật và di tích) ở ba trung tâm này (và ở nhiều địa điểm Chăm cổ khác) minh chứng cho nguồn gốc bản địa và mức độ phát triển tương đương trong các lĩnh vực kinh tế-chính trị-văn hoá của các cộng đồng dân cư ở những vùng lưu vực sông lớn ở Trung và Nam Trung Bộ Việt Nam trong suốt 10 thế kỷ đầu Công nguyên và muộn hơn.

Những di tích và di vật khảo cổ cùng những ghi chép trong thư tịch cổ cũng cho thấy vai trò quan trọng của tiếp xúc, trao đổi và tiếp biến văn hoá giữa các trung tâm này và giữa chúng với khu vực Đông Nam Á, Nam Á và Đông Á tạo nên những chuyển biến kinh tế - chính trị - xã hội của vương quốc Chămpa ở một số mốc thời gian quan trọng.

GS.Lâm Thị Mỹ Dung,

Nguyễn Anh Thư

Bảo tàng Lịch sử quốc gia

Chia sẻ:

Bài nổi bật

Bài viết khác

Cổ Luỹ - Phú Thọ trong bối cảnh khảo cổ học Chămpa nửa đầu TNK I SCN (Phần 1)

Cổ Luỹ - Phú Thọ trong bối cảnh khảo cổ học Chămpa nửa đầu TNK I SCN (Phần 1)

  • 24/09/2018 19:36
  • 2743

1.Diện mạo và tính chất của Cổ Luỹ - Phú Thọ từ kết quả nghiên cứu thực địa