Theo các tài liệu Hán Nôm để lại, Đình Xàm (Phú Lai - Yên Thuỷ) được xây dựng vào năm Thiệu Trị thứ 5 (1917). Đình thờ thành hoàng là nhân thần, người của chính địa phương tên là Đô Khú (tức Bùi Văn Khút) cùng vợ là “Thiên Tinh công chúa”.
Theo các tài liệu Hán Nôm để lại, Đình Xàm (Phú Lai - Yên Thuỷ) được xây dựng vào năm Thiệu Trị thứ 5 (1917). Đình thờ thành hoàng là nhân thần, người của chính địa phương tên là Đô Khú (tức Bùi Văn Khút) cùng vợ là “Thiên Tinh công chúa”.
Lịch sử tự hào
 |
| Di tích đình Xàm chỉ là ngôi |
Tương truyền vào thời Lê Cảnh Hưng thế kỷ thứ XVIII, ở xóm Xàm xưa có một gia đình nông dân ăn ở hiền lành. Ông bà sinh hạ được hai con trai. Người anh đặt tên là Bùi Văn Cha, người em là Bùi Văn Khú. Hai anh em tư chất thông minh, mặt mũi sáng sủa, cùng lớn lên khi vận nước nguy nan, thù trong giặc ngoài. Năm 1750, người em tình nguyện đi lính, để người anh ở nhà phụng dưỡng mẹ già, cha yếu. Người em với tài năng dũng lược được vua tin dùng, giao trọng trách cầm quân đánh giặc. Khi đất nước bình yên, ông về kinh đô Thăng Long được vua ban áo gấm và gả công chúa cho.
Nhà vua có hai nàng công chúa “sắc nước thiên hương” đều đã đến tuổi cập kê. Ban đầu ý định của vua ban gả công chúa cả nhưng nàng ngại quê ông cách trở, ở nơi rừng thiêng nước độc nên từ chối. Chỉ có công chúa em là đồng ý. Ngày rước vợ về quê, công chúa chị cũng đưa em về nhà chồng. Được chứng kiến đồng đất quê hương em thanh bình, trù phú, muôn vật vui hòa. Nàng sinh lòng oán tiếc, trên đường trở về kinh đã gieo mình xuống dòng suối Uổm (suối con gái - xóm Phú Vượng – Phú Lai).
Sau đó ở khúc suối này mọc lên nhiều tảng đá có hình thù kỳ dị. Dòng nước chảy qua chỗ này như gào khóc than cho một kiếp hồng nhan. Cũng từ đó, nhân dân 3 xóm Xàm, Đình, Rò có tục chị gái không đưa em gái về nhà chồng.
Sau này, ông được vua phong tước lộc làm quan tại triều đình và cắt đất cho cai quản một vùng Mường (3 xóm Xàm3, Đình, Rò ngày nay). Sau khi qua đời, ông cùng vợ được nhân dân chôn cất tại khu vực Gò Mè (xóm Xàmx). Hiện hai ngôi mộ này vẫn còn nguyên vẹn. Ông được vua ban một lá cờ thêu 8 chữ “ Đô Khú Đại vương Thượng đẳng tối linh”. Để tưởng nhớ công lao to lớn vì nước vì dân của ông, nhân dân đã lập miếu thờ ông như một vị vua tinh thần của làng xã.
Lễ hội Đình Xàm diễn ra từ ngày 6 đến 8 tháng giêng âm lịch. Ngày đầu là lễ rước cỗ Cơm Thi về đình, ngày thứ hai là lê rước bóng thành hoàng, ngày thứ 3 là lễ rước sắc phong. Trong những ngày lễ hội còn diễn ra các hoạt động văn hoá khác như hát đúm, thường rang, ném còn, sắc bùa…
Và hiện thực…đáng buồn !
Hai ngôi mộ của Đô Khú đại vương và Thiên Tình công chúa
vẫn còn nguyên vẹn nhưng bị cây dại bao phủ.
Theo đánh giá của sở Văn hoá - Thông tin, đình Xàm là một trong những di tích lớn vào bậc nhất của tỉnh Hoà Bình. Đình nằm ở trung tâm của một vùng Mường cổ có bề dày lịch sử và văn hoá. Tuy nhiên thực tế hiện nay, khu di tích đình Xàm chỉ còn là một căn nhà nhỏ lợp tôn siêu vẹo rộng chưa đầy 8 m2. Anh Nguyễn Trung Thành, cán bộ văn hoá xã cho biết: Năm 1986, do không được quan tâm chăm sóc nên chỉ sau một trận bão đình đã bị huỷ hoại hoàn toàn. Nhà đình bị sụp đổ, cột kèo … biến thành củi và các hiện vật thờ cúng bị phát tán đi nhiều.
Hiện trạng “đình tạm” tồn tại đã nhiều năm nhưng không được nâng cấp nên nhiều hiện vật như: nậm rượu dâng hương, chiêng, thanh la, sắc phong đều phải gửi nhà ông Bùi Văn Án là người coi giữ đình. Khu mộ của Đô Khú và công chúa vẫn còn nguyên vẹn nhưng không thường xuyên được chăm sóc, cây dại bao kín. Đã nhiều năm nay, nhân dân nhiều nơi trong huyện, ở các vùng Nho Quan (Ninh Bình) thường đến dự hội trong tình trạng ngôi đình tạm chật hẹp và cũ nát.
Đình Xàm là một trong những di tích lớn vào bậc nhất của tỉnh Hoà Bình, có ý nghĩa về mặt lịch sử và văn hoá. Đình thờ Đô Khú Đại vương là vị tướng có công phò vua giúp nước. Đình cũng là nơi diễn ra các hoạt động văn hoá tinh thần của cộng đồng người Mường ở đây. Mặt khác, Đình Xàm còn có giá trị du lịch lớn. Tài liệu “lí lịch di tích Đình Xàm” của huyện Yên Thuỷ khẳng định: “Di tích Đình Xàm cách thị trấn Hàng Trạm 3 km về phía Nam, cùng tuyến với các di tích lịch sử đã được Bộ VHTT xếp hạng là di tích lịch sử cấp quốc gia như Hang Nước, động Thiên Long, chùa Hang, vườn quốc gia Cúc Phương … Với vị trí đó, Đình Xàm sẽ là một địa điểm hành hương, thăm quan đầy triển vọng của huyện trong tương lai”. Tuy nhiên, với thực trạng xuống cấp như hiện nay thì di tích đình Xàm sẽ chỉ là “tiềm năng” không thể khai thác đối với du lịch Yên Thuỷ.
Anh Thành cho biết thêm: Nhiều năm nay, người dân trong xã đã quyên góp tiền, công để xây dựng đình nhưng thiết nghĩ cần có một sự nghiên cứu, khảo sát của cơ quan chức năng trong công tác bảo tồn di tích đình Xàm.
Theo HB